punjabi itehaskari in 2023

 punjabi itehaskari  2023 in Punjabi and English 

ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਹੈ ? ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰੋ। 

ਉੱਤਰ: ਭੂਮਿਕਾ : ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖਾ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਈ. ਐਚ. ਕਾਰ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਜਾਂ ਪੁੱਲ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੌਚਕ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸਰੂਪ ਨਿਰੰਤਰ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ‘ਇਤਿਹਾਸ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਯੂਨਾਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ‘ਹਿਸਤਰੇ’ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਇਆ ਜੋ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਹਿਸਟਰੀ (ਇਤਿਹਾਸ) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੇਰੋਡੋਟਸ ਨੇ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ‘ਇਤਿਹਾਸ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ : ‘ਇਤਿਹਾਸ` ਸ਼ਬਦ ‘ਇਤਿ+‘ਹਾਸ’ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸੀ, ਜਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕੋਸ਼ਗਤ ਵਿਉਂਤਪਤੀ ਹੈਇਤਿਹ+(ਧਾਤੂ) ਆਸ+ਘਸ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਨਾ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। 

ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਹਿਰੋ ਜਾਨ ਲਗਾਦੋਤਮ (ਜਨਮ 545 B.C.) ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੋਜ, ਪੜਤਾਲ ਅਤੇ ਖੋਜ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ। ‘ਇਤਿਹਾਸ’ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ: ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਹ ਹਨ :

ਈ.ਐਚ. ਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ – “ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਵਾਦ ਹੈ। ਰੇਨੀਅਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ – “ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। 

ਹੇਨਰੀ ਪਿਰੇਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ – “ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚ ਇਕ ਅਨੰਤ ਸੰਵਾਦ ਹੈ। ਜੀ. ਐਮ ਟ੍ਰੇਵੀਲਿਅਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ – ‘ਇਤਿਹਾਸ ਆਪਣੇ ਅਪਰਿਵਰਤਨ ਅੰਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।” ਚਾਰਲਸ ਫਰਥ ਅਨੁਸਾਰ – “ਇਤਿਹਾਸ ਮਾਨਵ ਸਮਾਜ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਮਾਜ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।” 

ਕੋਚੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ – “ਸਾਰੇ ਆਦਰਸ਼ ਬੀਤ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਰਦੇ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਪੁਰਾਣਾ, ਬੀਤ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਜੀਵੰਤ ਵਿਚ ਜਿਉ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।” 

ਅਰਨੈਸਟ ਬਰਨਹੀਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ – “ਇਤਿਹਾਸ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ-ਭੌਤਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਮੂਨੇ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੂਪ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖਦਿਆਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।” 

ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਨੁਸਾਰ – “ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਉਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਜੁਗਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤੱਤਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਔਖੀ ਚੀਜ਼ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਰੁਧ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਲਈ ਉਸਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।” 

ਪ੍ਰੋ. ਬੈਰੋਕਲੋਅ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ – “ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਹੀ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਤੱਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਕੀਤੇ ਨਿਰਣਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।” 

ਕਾਲਿੰਗਵੁਡ ਅਨੁਸਾਰ – “ਇਤਿਹਾਸ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਨਿਰਾਲਾ ਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਮਾਨਵ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ।” 

ਜੀ. ਆਰ. ਐਲਟਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ- “ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ।” ਡਿਲਥੇ ਅਨੁਸਾਰ – ‘‘ਇਤਿਹਾਸ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਅਤੀਤ ਕਾਲੀਨ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ।” 

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਇਕ ਵਿਵਰਨ ਵਿਤ ਮਾਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੀ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਪੇਖਤਾ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੀ. ਆਰ. ਐਲਟਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਜੋ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜਾਂ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। 

ਸਮਾਂ, ਵਿਅਕਤੀ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਘਟਨਾ : ਅਸਲ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਂ, ਵਿਅਕਤੀ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਇਹ ਸਭ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿਸ਼ਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। 

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਖੇਤਰ : ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਮਾਨਵੀ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਟੇਨੀਅਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨਵੇਂ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਉਲੇਖ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਮੁਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ - 1. ਘਟਨਾ ਕੀ ਹੈ

 2. ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਘਟੀ 

 3. ਕਿਉਂ ਘਟੀ ! 

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਇਤਿਹਾਸ-ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਨੈਤਿਕ ਆਦਿ ਸਭ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

ਇਤਿਹਾਸ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ : ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਟ੍ਰੇਵੇਲੀਅਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਤਿਹਾਸ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਫ਼੍ਰਾਂਸੀਸੀ ਅਕਾਦਮੀ ਨੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਰਣ ਯੋਗ ਵਸਤੂਆਂ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ` ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁਈਜਿੰਗ ਨਾਮਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਹੇਨਰੀ ਪਿਰੇਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਪਲਬੱਧੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਪਲਬੱਧੀਆਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹੱਟ ਕੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰੇਨੀਅਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ – “ਇਤਿਹਾਸ ਸਭਿਅ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਪਲਬੱਧੀਆਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਹੈ।” ਸਭਿਅ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ਸੰਗਠਿਤ ਸਮਾਜ, ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਰਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਹੀ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਪੁਲ : ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਪੁੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੀਤ ਦੇ ਤੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੀਤ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਹੀਗਲ ਜਿਹੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅਤੀਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਲਪਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਦਾ ਵਿਵਰਨ : ਅਸਲ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਮਾਨਵ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਾਲਿੰਗਵੁੱਡ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ, ਸਗੋਂ ਉਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਗਾਤਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ : ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਨਾਇਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੈਪੋਲੀਅਨ, ਸਿਕੰਦਰ, ਮੁਸੋਲਿਨੀ, ਹਿਟਲਰ ਆਦਿ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ 'ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਬਾਬਰ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਸਨੇ 1526 ਈ. ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। 

ਇਤਿਹਾਸ ਮਾਨਵ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਕਥਾ : ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਮਾਨਵ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਖਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉਪਲਬੱਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਵਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਵਰਨਣ ਜਾਂ ਉਲੇਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ “ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਰੋੜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਏ ਅਤੇ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲ ਦੇ ਗਲੇ ਲੱਗ ਗਏ। ਇਤਿਹਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਭਿਅਤਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤਿਆਗਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੇਰੋਡੋਟਸ ਨੇ ਵੀ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰੇ, ਅਣਗੌਲੇ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਿਤ ਵਰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਪਣੇ ‘ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ' ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਸਿੱਟਾ : ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵੇਰਵੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਕਾਰ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਸੰਵਾਦ ਜਾਂ ਪੁੱਲ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਨੁਸਾਰ – ‘‘ਇਤਿਹਾਸ ਤਿੰਨ ‘ਪੀ’ ਅਤੇ ਇਕ ‘ਈ’ ਦੇ ਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਪੀ’ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ, ਦੂਸਰਾ ‘ਪੀ’ ਸਥਾਨ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ‘ਕਾਲ’ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਈ’ ਦਾ ਅਰਥ Event ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

What is history? Explain the meaning of history.

Answer: Introduction: History is accepted as a branch of knowledge. Famous historian E. H. Carr considered history as a dialogue or bridge between the past and the present. What is history? This is a very interesting and serious topic. From ancient times until now, the shape of the field of history has been constantly changing. Nowadays the field of history has become very wide. Thus it can be said that the study of the actions taken by man in the past is called history. The word 'history' was first used in Greece. There, 'Histre' was a scholar who settled disputes. Thus the historian became the person who judged the controversy. The first use of the word history was by Herodotus, the father of history, who was from Greece. Meaning of the word 'Itihas': The word 'Itihas' is made up of two words 'Iti + 'Haas'. It means - so it was, or so it happened. The lexical etymology of the word history is Hayitih+(metal) Aas+Ghas. This means that the book in which the famous events of the past and the famous men of that time have been described. Gradually, famous and unpopular events and persons also started to be included in history.

The Greek scholar Hero John Lagadottam (born 545 B.C.) is considered the earliest exponent of history. He took history basically in the sense of research, investigation and discovery. Definitions of 'History': Different scholars have defined history in their own way, the major definitions are:

The field of history has been changing. In fact, history is the story of human actions and achievements in the past. The famous scholar Tenier is of the opinion that in every age the society asks some questions from the historians and the historian receives their answers from the past in the light of new witnesses and presents them to the society. Within the field of history, when the historian deals with an event systematically, three questions mainly arise before him - 1. What is the event?

 2. How she fell

 3. Why decreased!

Historian analyzes it. Some historians are of the opinion that nature is outside the scope of history, yet it cannot be ignored in history. Before the 19th century, history was limited to political events and political institutions, but in the present period, the social, political, economic, religious, moral, etc. of the people are studied in detail.

Human actions and social relationships can be known. Prof. Carr considered history as a dialogue or bridge between the past and the present. According to a scholar – “History is made up of three 'P's' and one 'E' yoga. It uses first 'P' for person, second 'P' for place and third for 'tense'. 'E' stands for Event. History is made from the combination of these four words. That is to say, the story of human actions and achievements in the past is called history.